O drzewkach bonsai słyszał chyba każdy. Kojarzone są z kulturą wschodu, stamtąd bowiem tradycja ta się wywodzi. Samo pojęcie bonsai pochodzi z japońskiego i oznacza roślinę w pojemniku lub tacy. Nazwa ta doskonale oddaje istotę rzeczy, bowiem sztuka bonsai polega na wieloletniej (czasem nawet wielopokoleniowej) uprawie miniaturowych drzewek w specjalnych płaskich pojemnikach. Jak wiele japońskich tradycji, tak i ta sztuka ma swoje korzenie w Chinach (gdzie zwie się ją penjing). Tam zagadnienie rozpatrywano nieco szerzej, jako nie samą roślinę, a krajobraz w doniczce (jak tłumaczy się chińską nazwę). Do drzewek dodawano kamienie, mech, miniaturki różnych budowli. W wersji japońskiej zdecydowanie bardziej chodzi o minimalizm.

Pierwotnie uprawa bonsai była zajęciem arystokracji, ale z czasem trafiła pod strzechy. Dziś znana jest i praktykowana właściwie na całym świecie.

Co może zaskakiwać, miniaturowe drzewka nie są żadnymi specjalnymi odmianami, które ze swej natury rosną wyłącznie karłowate. Miniaturowość drzewek to wyłącznie efekt odpowiedniej pielęgnacji i kształtowania. Bez wątpienia jest to sztuka dla cierpliwych. Bardzo cierpliwych…

Jako że ukształtowanie drzewka bonsai jest zajęciem czasochłonnym, najbardziej w sztuce tej ceni się długowieczne gatunki. Chętnie wykorzystuje się więc dęby, klony, a także liczne drzewa iglaste: sosny, świerki, cisy i jałowce. Drzewa te rosną powoli, ale żyją długo. Najstarsze bonsai mogą mieć nawet kilkaset lat i wciąż rosnąć. Ten fakt sprawia, że kształtowanie i pielęgnacja drzewka bonsai to nieustający proces i praca, która nigdy nie jest w pełni skończona. Wszak drzewo cały czas żyje i rośnie.

No dobrze, ale jak zamiast ogromnego i dostojnego dęba tworzy się pieczołowicie ukształtowaną miniaturkę? Osiąga się to za pomocą cięć, wśród których wyróżnia się cięcia pielęgnacyjne i formujące, a także drutowania. Cięcia pielęgnacyjne służą utrzymaniu istniejącej już formy drzewka. Ograniczamy się do nich w przypadku gotowych już drzewek. Polegają na obcinaniu liści (lub igieł) i gałązek wystających poza formę, jaką posiada już roślina. W przypadku drzew liściastych najczęściej stosujemy obcinanie, ale w przypadku drzew iglastych poleca się już bardziej ręczne usuwanie i odłamywanie pędów w ich kruchych miejscach (uszczykiwanie).

Jeśli zaczynamy przygodę z bonsai od samego początku, sami musimy nadać odpowiednią formę drzewku. Służą do tego cięcia formujące. Mają one daleko idące konsekwencje dla przyszłej formy drzewa, dlatego należy wykonywać je z najwyższą ostrożnością i dokładnie przemyśleć. Decyzje o tym, którą gałąź usunąć, a którą pozostawić, to jedna z trudniejszych części sztuki bonsai. Sam zabieg cięcia jest ryzykowny. Należy wykonać go odpowiednio, aby na drzewku nie zostały niepożądane blizny. W tym celu używa się specjalnych kleszczy.

Skomplikowane jest również drutowanie. Polega, jak nietrudno się domyślić, na owijaniu drzewka drutem. Stosuje się tu drut miedziany wyżarzony albo aluminiowy (anodyzowany). Drutowanie rozpoczyna się od pnia, przechodząc następnie na wybrane gałązki. Owinięte drutem gałązki możemy odginać w pożądany sposób. Należy robić to z wyczuciem. Trzeba też pilnować, by drut nie uszkodził kory, a zwłaszcza, aby kora go nie obrosła. Nasze zabiegi nie mogą zostawić na drzewku żadnego śladu, a efekt końcowy ma upodabniać naszą miniaturkę do pokroju prawdziwego, pełnowymiarowego drzewa.

Nie ma jednego właściwego przepisu na bonsai. Każde jest inne. W sztuce tej wyróżnia się też cały szereg różnych stylów, w których każdy dąży do osiągnięcia nieco innego efektu. Na przykład w stylu ukształtowanym przez watr (Fukinagashi) dąży się do uzyskania drzewka przechylonego w jedną stronę, jakby pochylonego przez wiatr. W stylu Kabudachi natomiast drzewko z jednego systemu korzeniowego wypuszcza kilka pni. Za podstawowy styl w sztuce bonsai uznaje się Chokkan, z jednym wyprostowanym drzewkiem o regularnym kształcie. Ogólnie wyróżnia się dużo tego rodzaju stylów. Do jednych pewne gatunki drzew mogą nadawać się lepiej, do innych gorzej. Istnieją też style dość łatwe, jak i bardziej wymagające.

Sztuka bonsai to umiejętność zgrania wielu elementów: gatunku drzewa, odpowiedniej donicy (tacki) i właściwych zabiegów formujących i pielęgnacyjnych. Niewątpliwie sztuka bonsai wymaga cierpliwości. Na wszelkie efekty naszych działań przyjdzie nam czekać. Jednocześnie musimy być cały czas czujni – drzewo powoli, acz nieustannie rośnie. Od nas zależy, jaki ostatecznie przyjmie kształt i to jest w sztuce bonsai piękne.